Saliha Şahin

 

Edebiyatımızda Nadide Bir Koltuk: Peyami Safa’dan;

MATMAZEL NORALİYA’NIN KOLTUĞU   

                    

            İlk kez 1949’da yayınlanan “Matmazel Noraliya’nın Koltuğu” romanı her şeyden önce isminin güzelliğiyle  ilgimi çekiyor, merak ettiriyor. Edebiyatımızda psikolojik tahlil yapma konusunda çok başarılı bulduğum, dil ustası Peyami Safa'nın okuduğum diğer kitapları; Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Fatih Harbiye, Bir Tereddüdün Romanı ve  en sevdiğim eseri olan  Yalnızız’dır.

           

 Yazımızın konusuna dönersek; kitapta  sayfaları çevirdikçe romana adını veren  Matmazel Noraliya ile karşılaşmamız pek çabuk olmuyor. Bir yıl önce hayata gözlerini kapamış olan Noraliya ile koltuğu ancak ikinci bölümde, kahramanımız Ferit'in  adaya gitmesiyle karşımıza çıkıyor.  Romanda madde-mana kıskacında sıkışmış olan Ferit’in yaşadığı ruhsal ve inançsal dönüşüme benzer bir yolculuğu daha önce yapan Noraliya'nın hikayesini evin hizmetçisi Fotika'dan ve Ferit'in sonradan okuduğu günlüklerinden öğreniyoruz.

           

Kahramanımız; batılı yaşam tarzına sahip bir ailede, haz odaklı yaşayan  baba ve bohem hayatı yaşayan bir anne tarafından manevi açıdan beslenmeden büyütülmüş, kendi deyimiyle yoz ve dejenere hayatı olan genç bir adam. İnançsız, ama sezgisel aleme yatkın olan Ferit'le  bir arayış ve bunalım döneminde iken tanışıyoruz.

 

Ferit, tıp fakültesinde dört yıl okuduktan sonra felsefe bölümüne geçiş yapmış, gelecekte ne iş yapacağına, nasıl yaşayacağına karar verememiş; hassas, merhametli bir delikanlıdır. Eğitiminde yaptığı alan değişikliği ile adeta  kitabın genelindeki maddeden ruha yönelimi simgelemektedir. Avrupa’da yaşayan babalarından hiçbir maddi destek alamadıkları için Ferit ucuz bir pansiyonda yaşarken kız kardeşi, teyzelerinin yanına sığınmış durumdadır. Ferit’i ve kardeşini teyzeleri ölüp, ondan  kalan mirasla refaha erene kadar ruhen olduğu kadar maddi olarak da sıkıntı içinde görüyoruz. Kahramanımız roman ilerledikçe hem maddi sorunlarını çözmüş hem de manevi olarak huzura ermiş birine dönüşüyor. Bu yolculuğunda aynı pansiyonda kaldığı Felsefe öğretmeni Yahya Aziz, Ferit’e eşlik ediyor. Yazarın eserde felsefi fikirlerini Yahya Aziz üzerinden anlattığını  hissediyoruz.

 

Romanda yalnız Ferit değil; batılı tarzda yaşayan Selma, Nilüfer, Suzy ve Cevdet Bey karakterleri de huzuru bulamamışlar. Suzy evine davet ettiği genç erkeklerle kocasını aldatırken eşi Cevdet Bey, farkında değilmiş gibi davranarak ev sahipliğini sürdürüyor.  Şeklen benimsenen batılı yaşam tarzının onları kof bir kabuk haline soktuğuna şahitlik ediyoruz. İnsan sadece maddi bir varlık olmadığından ruhunun, duygu ve inançlarının doyurulmadığı durumda mutlu olması mümkün görünmüyor.

 

Romanda toplumun kökleri korunarak bunun üzerine medeniyet inşası gerektiği fikri savunuluyor. Bunu kahramanın inançlı bir insana dönüştüğünde iç huzurunu bulmasından anlıyoruz. Ancak korunması gereken köklerin inanç anlamındaki temsilcisi olan teyze ve pansiyon sahibi Vafi Bey; kitapta olumsuz karakterler olarak önümüze çıkıyor. Teyzenin Allah'ın varlığıyla ilgili şüpheleri olduğu halde alışkanlık olduğu üzere ibadet etmeye devamı; bunu yaparken de “Nefret etmişimdir insanlardan. Elimden gelse her fenalığı yaparım onlara,” demesi,  pansiyon sahibi Vafi Bey’inse, Ferit’in kız kardeşinin pansiyona gelip gitmesine dahi karşı çıkan kaba softalığı, inancın göstermelik yaşanmasına bir çeşit eleştiri mahiyetinde.

           

            Kitapta çok yer tutmasa da Nermin Teyzeyle beraber ilginç bulduğum  başka bir karakter; Ferit ile aynı pansiyonda yaşayan Tosun. Romatizmalarını bahane ederek oturduğu divandan bile inmediğini bildiğimiz Tosun karakteri yaptıklarıyla okuru şaşırtıyor. Roman içinde yazar bu renkli karakteri keşke daha ayrıntılı işleseymiş diye düşündüm. Öldürmekten haz alan bu karakteri daha ayrıntılı işleyerek yazarın akıcı üslubuyla bizi insan ruhunun dehlizlerinde daha fazla gezdirmesini dilerdim.

 

Kitabın ikinci bölümünde Ferit’in Matmazel Noraliya’nın evinde kalmaya başlamasıyla beraber olaylar yön değiştiriyor. Hem Ferit hem de Matmazel Noraliya inanç ve mâna düzlemine çekildikten sonra huzura kavuştukları için romanı pozitivizm eleştirisi olarak da değerlendirebiliriz. Matmazel Noraliya Allah'a teslimiyetten sonra ruhu huzur bulduğundan aynı dertten muzdarip Ferit için de bir rehber işlevi görüyor. Matmazel Noraliya, asıl adıyla Nuriye; koyu katolik ve koyu Müslüman iki ailenin ortak çocuğu olarak inançların çatışmasında arada kalmış bir karakter. Sevdiğine kavuşamamış, mutluluğu çevresine şifa ve mutluluk dağıtmakta bulan, spritüel yönü güçlü, müslüman, Allah sevgisiyle teselli bulmuş bir kadın. Kitabın başında Ferit’in yaşadığı pansiyonda bir takım açıklanamayan olaylar üst üste yaşanıyor peşinden Ferit, Matmazel Noraliya ile psişik bir deneyim yaşayarak ruhi alemde onunla irtibata geçiyor ve Allah inancına kavuşarak huzur buluyor. Aklın gücüne inanan, sorgulayıcı Ferit için bu fazlasıyla hızlı bir dönüşüm olarak düşünülebilir mi onu da okuyanların yorumuna bırakalım.

 

Mekan olarak Karaköy’de ucuz bir pansiyonda başlayan olaylar Ferit'in iyileşmek amacıyla Büyükada’ya gitmesiyle orada devam ediyor. Tebdili mekanda ferahlık vardır, sözünü doğrular şekilde Ferit‘in adaya gitmesi ve Matmazel Noraliya'nın koltuğuna oturmasını takiben ruhsal olarak iyileşme sürecine başladığını görüyoruz.

 Olaylar gece kapalı bir mekanda başlayıp, adada açık havada ve gündüz sonlandırılarak dönüşüm mekânsal olarak da destekleniyor.

 

 Osmanlı toplumunun batılılaşma sürecinden başlayan ve günümüze kadar süren Türk toplumundaki sancıları Ferit özelinde; kulağında yankılanan “Allah’ım” nidasıyla, babasının “Allah’a inananların hepsi, bilaistisna ahmaktır,” sözü arasında sıkışmış hayatındaki dönüşümde görüyoruz.

 

 

 

Matmazel Noraliya’nın Koltuğu/ Peyami SAFA- Ötüken Neşriyat/ İstanbul-Ağustos 2016/ 32. Basım